Η Εναλλακτική Σκηνή της Εθνικής Λυρικής Σκηνής συμμετέχει στον εορτασμό για τα 100 χρόνια από τη γέννηση του σπουδαίου πρωτοπόρου της σύγχρονης μουσικής δημιουργίας Ανέστη Λογοθέτη με μια ιδιαίτερη συναυλία αφιερωμένη στο έργο του. Η συναυλία θα πραγματοποιηθεί στην Εναλλακτική Σκηνή της ΕΛΣ στο ΚΠΙΣΝ την Τετάρτη 8 Δεκεμβρίου 2021, στις 20.30, σε συνεργασία με το Τμήμα Μουσικών Σπουδών του Εθνικού και Καποδιστριακού Πανεπιστημίου Αθηνών, του οποίου η διημερίδα στη μνήμη του συνθέτη αποτελεί την κορωνίδα των επετειακών εκδηλώσεων της εκατονταετηρίδας.
Στο πρώτο μέρος της συναυλίας, ο διακεκριμένος πιανίστας Χρήστος Μαράντος θα παρουσιάσει ένα συναρπαστικό πρόγραμμα έργων του Ανέστη Λογοθέτη για πιάνο. Στο δεύτερο μέρος, το ηλεκτροακουστικό ντουέτο Rdeča Raketa (που αποτελείται από τους συνθέτες Μάγια Οσόινικ και Μάτια Σελλάντερ), η συγγραφέας Νατάσσα Γκανγκλ και ο εικαστικός καλλιτέχνης Νικόλαος Ζαχαριάδης παρουσιάζουν το ηχητικό κόμικ Μοναχικά μυρμήγκια αμνησία, ελεύθερα βασισμένο σε μια σειρά σκίτσων με κεντρικό μοτίβο τα έντομα την οποία ο Ανέστης Λογοθέτης δημιούργησε την περίοδο 1971-1975. Με την αφορμή της επετείου των 100 χρόνων από τη γέννησή του, αυτά τα σκίτσα παρουσιάζονται στο κοινό για πρώτη φορά και αποτελούν σημείο αφετηρίας για μια νέα οπτικοακουστική σύνθεση.
Κατά τη διάρκεια της συναυλίας, στο φουαγέ της ΕΛΣ θα φιλοξενηθεί η εγκατάσταση Ορφέας ή το γέλιο των θεών της κόρης του συνθέτη, εικαστικής καλλιτέχνιδας Γιούλιας Λογοθέτη.
Η παραγωγή υλοποιείται με τη στήριξη της δωρεάς του Ιδρύματος Σταύρος Νιάρχος (ΙΣΝ) [www.SNF.org] για την ενίσχυση της καλλιτεχνικής εξωστρέφειας της Εθνικής Λυρικής Σκηνής.
Το έργο του Ανέστη Λογοθέτη (1921-1994) επανακαθόρισε το τοπίο της μεταπολεμικής ευρωπαϊκής μουσικής πρωτοπορίας, συνθέτοντας με τον ιδιότυπο τρόπο του μια σειρά από ανησυχίες και προβληματισμούς της παραγωγικής εκείνης περιόδου: το σύνορο ανάμεσα στον προσδιορισμό και την τυχαιότητα στη μουσική σύνθεση, την επαναδιαπραγμάτευση των ρόλων του συνθέτη, του εκτελεστή και του ακροατή στη διαδικασία της παραγωγής του μουσικού έργου, τα όρια των παραδοσιακών μεθόδων της μουσικής καταγραφής και τις νέες δυνατότητες ηχητικής δημιουργίας που παρείχε το τεχνολογικά καινοφανές πεδίο της σύνθεσης μέσω ηλεκτρονικού υπολογιστή.
Οι «γραφικές παρτιτούρες» που παρήγαγε χάρη στο προσωπικό του σύστημα της «πολυμορφικής» σημειογραφίας που ανέπτυξε στα τέλη της δεκαετίας του '50 διεύρυναν με ριζοσπαστικό τρόπο το παραδοσιακό πλαίσιο της μουσικής σημειογραφίας, σε γόνιμο διάλογο με ανάλογες καινοτομίες συνθετών όπως οι Ερλ Μπράουν, Συλβάνο Μπουσσόττι και Τζων Κέιτζ. Παράλληλα, ώθησαν το πεδίο της μουσικής καταγραφής πέρα από την απλή καταγραφή εκτελεστικών οδηγιών, διανοίγοντάς το προς κατευθύνσεις απρόσμενες, όπως ο εννοιολογικός συμβολισμός, ο ελεύθερος συνειρμός, ακόμη και οι καθαυτό εικαστικές ποιότητες - διάφορες παρτιτούρες του Λογοθέτη κατέληξαν να εκτίθενται ως αυτόνομα αντικείμενα σε εικαστικές εκθέσεις. Επιπλέον, η δραματουργία με αμιγώς ακουστικούς όρους που καλλιέργησε συστηματικά στα πολυάριθμα ραδιοφωνικά του έργα διεύρυνε την έννοια του μουσικού θεάτρου προς νέες, τεχνολογικά ενημερωμένες κατευθύνσεις.
Το πρόγραμμα του αφιερώματος της Εναλλακτικής Σκηνής της ΕΛΣ, χωρισμένο σε δύο μέρη, χαρτογραφεί την κρίσιμη μετάβαση του συνθέτη από την παραδοσιακή μουσική καταγραφή στην καινοφανή του γραφική σημειογραφία, απολήγοντας στο πρωτοποριακό ηλεκτροακουστικό του έργο.
Α' ΜΕΡΟΣ: Ο διακεκριμένος πιανίστας Χρήστος Μαράντος παρουσιάζει ένα συναρπαστικό πρόγραμμα έργων του Ανέστη Λογοθέτη για πιάνο. Το πρόγραμμα αποτελείται από το καταληκτικό απόσπασμα «?ναθρ?ν ? ?πωπε» της πολυμεσικής όπερας Από τι υλικό είναι η πέτρα του Σισύφου!; (Aus welchem Material ist der Stein von Sisyphos!?, 1984) καθώς και τα πρώιμα έργα του Λογοθέτη για σόλο πιάνο Τρίπτυχον (Triptychon, 1953), Υφές (Texturen, 1956-1957) και Ολοκλήρωμα (Integration, 1959), τα οποία αντιπροσωπεύουν την ύστατη απόληξη της πιανιστικής δημιουργίας του συνθέτη που είναι γραμμένη σε παραδοσιακή μουσική σημειογραφία (πεντάγραμμο). Τα έργα παρουσιάστηκαν σε πρώτη παγκόσμια εκτέλεση από τον Χρήστο Μαράντο στο φεστιβάλ Wien Modern στις 20 Νοεμβρίου 2021.
Β' ΜΕΡΟΣ: Το ηλεκτροακουστικό ντουέτο Rdeča Raketa, η συγγραφέας Νατάσσα Γκανγκλ και ο εικαστικός καλλιτέχνης Νικόλαος Ζαχαριάδης παρουσιάζουν το ηχητικό κόμικ Μοναχικά μυρμήγκια αμνησία (Einsame Ameisen Amnesie), που επίσης έκανε παγκόσμια πρεμιέρα στο Wien Modern 2021 και είναι βασισμένο σε μια σειρά προσχεδίων γραφικής μουσικής σημειογραφίας με κεντρικό μοτίβο τα έντομα που δημιούργησε ο Ανέστης Λογοθέτης την περίοδο 1971-1975. Τα γνωστά συνειρμικά γλωσσικά παιχνίδια του συνθέτη κινητοποιούνται εδώ από ονόματα μυρμηγκιών και λεπιδοπτέρων καθώς και από αναφορές στη βιολογία, την κυβερνητική και την ελληνική μυθολογία, παρασύροντας τον ακροατή σε έναν κόσμο εκρηκτικής ακουστικής φαντασίας. Οι αισθητικές αρχές που φανερώνονται στα προσχέδια αυτά επιζητούν την ερμηνεία και την περαιτέρω εξέλιξη, σε ένα πνεύμα απολαυστικού πειραματισμού και διαχρονικής δημιουργικής μεταμόρφωσης. Τα ίδια σκίτσα του Λογοθέτη αποτελούν επίσης τη βάση για το εικαστικό και ατμοσφαιρικό περιεχόμενο της παρουσίασης, κατακτώντας έτσι μια αφηρημένη, αυτόνομη μορφή.
Ανέστης Λογοθέτης
Γεννήθηκε στις 27 Οκτωβρίου του 1921 στον Πύργο της Ανατολικής Ρωμυλίας στη Μαύρη Θάλασσα (σημερινό Μπουργκάς της Βουλγαρίας) από Έλληνες γονείς. Λόγω της Συνθήκης Νεϊγύ, η οικογένεια μετανάστευσε το 1934 στην Θεσσαλονίκη. Εκεί αποφοίτησε από τη Γερμανική Σχολή, ενώ το 1942 εγκατέλειψε την Ελλάδα λόγω του Β' Παγκοσμίου Πολέμου και εγκαταστάθηκε στη Βιέννη προκειμένου να σπουδάσει. Αρχικά φοίτησε ως μηχανικός στο Πολυτεχνείο της Βιέννης, σύντομα όμως τον κέρδισε η μουσική και άλλαξε κατεύθυνση το 1945, επιλέγοντας τη σύνθεση. Σπούδασε στην Ακαδημία Μουσικής της Βιέννης με καθηγητές τους 'Aλφρεντ Ουλ και Έρβιν Ρατς (θεωρητικά και σύνθεση), Χέρμαν Σβέρμαν (πιάνο) και Χανς Σβαρόφσκυ (διεύθυνση ορχήστρας), από όπου αποφοίτησε το 1951 με διάκριση. Παρακολούθησε σεμινάρια και ασχολήθηκε επισταμένα με τη σύνθεση στη Ρώμη, έχοντας υποτροφία από το Αυστριακό Πολιτιστικό Ινστιτούτο το 1956 και 1958/1959, ενώ έλαβε συνολικά δέκα υποτροφίες κυρίως από την αυστριακή κυβέρνηση. Συμμετείχε επί σειρά ετών (1955, 1957, 1960, 1962-1965) στα διεθνή θερινά σεμινάρια για σύγχρονη μουσική στο Ντάρμστατ, όπου ήρθε σε επαφή με διάφορους συνθέτες και μουσικολόγους όπως οι Τζων Κέιτζ, Ερλ Μπράουν και Μπρούνο Μαντέρνα, οι οποίοι επηρέασαν τις απόψεις του για τη μουσική και συνεπώς το έργο του. Ήδη από το 1957 είχε ξεκινήσει να πειραματίζεται με τον ήχο στο στούντιο WDR του Γκόττφρηντ Μίχαελ Καίνιχ στην Κολωνία, πειραματισμός που οδήγησε στην παραγωγή του έργου Fantasmata, την πρώτη ηλεκτροακουστική σύνθεση στην Αυστρία. Ακολουθώντας την προτίμησή του προς τα καινοτόμα μέσα στη μουσική παραγωγή, συνέθεσε το 1981 το έργο Wellenformen με τη χρήση υπολογιστή στο στούντιο EMS στη Στοκχόλμη.
Συνεργασίες: Katarakt το 1960 με τον Όττο Μυλ, Meditation το 1961 κατά τη δράση Aktion Perinetgasse του Χέρμαν Νιτς, Identifikation το 1982 με τον αδερφό του Στάθη στα πλαίσια του φεστιβάλ Europalia στις Βρυξέλλες.
Η συνολική μουσική του παραγωγή χωρίζεται σε δύο περιόδους: την πρώτη, κατά την οποία ο συνθέτης συνέθεσε 65 έργα σε συμβατική σημειογραφία με διάφορους συνδυασμούς οργάνων και ενορχηστρώσεις, και τη δεύτερη, όπου τα έργα του παρουσιάζονται στη δική του γραφική σημειογραφία, σε ένα σύστημα, δηλαδή, πάνω στο οποίο ο συνθέτης εργαζόταν ήδη από το 1950, αλλά συναντάται για πρώτη φορά το 1959 στα προσχέδια του έργου του Struktur - Textur - Spiegel - Spiel. Συνέθεσε έργα για ορχηστρικά σύνολα, ηλεκτρονική και σκηνική μουσική καθώς και πολλές ραδιοφωνικές όπερες (Hörspiele) για τις ραδιοφωνίες NDR, SR, ORF, SWR, WDR. Το 1974 εξέδωσε το μανιφέστο του συστήματός του με τίτλο Zeichen als Aggregatzustand der Musik (Jugend und Volk, Βιέννη και επανέκδοση το 1998 στο Anestis Logothetis Klangbild und Bildklang, Lafite, Βιέννη).
Ο Λογοθέτης τιμήθηκε με το Βραβείο Τέοντορ Καίρνερ δύο φορές (1960, 1963), καθώς και με το Α' Βραβείο (ex ?quo με τον Ιάννη Ξενάκη) στον μουσικό διαγωνισμό του Αθηναϊκού Τεχνολογικού Ινστιτούτου (ΑΤΙ) του Δοξιάδη το 1962, με χρηματοδότηση από τον Μάνο Χατζιδάκι. Επίσης, έλαβε το 1985 αναγνωριστική βράβευση από την πόλη της Βιέννης, το 1986 το Μετάλλιο Τιμής της πόλης της Βιέννης, το 1989 τιμητική βράβευση από το αυστριακό ομοσπονδιακό Υπουργείο Παιδείας, Τέχνης και Αθλητισμού (ανάθεση του έργου Daidalia oder das Leben einer Theorie και την τελευταία μεγάλη του πολυμεσική όπερα Aus welchem Material ist der Stein von Sisyphos!?), καθώς και το Βραβείο Floriana το 1993 για τη σχέση λόγου και μουσικής στο έργο του Mantratellurium.
Πολυάριθμες συναυλίες αλλά και εκθέσεις των γραφικών παρτιτουρών του πραγματοποιήθηκαν σε χώρες εντός αλλά και εκτός Ευρώπης, όπως ΗΠΑ, Ιαπωνία, Κορέα και Ινδίες από το 1964 κι έπειτα.
Στις 6 Ιανουαρίου του 1994 πέθανε από καρκίνο στη Βιέννη.
Μαρία-Δήμητρα Μπαβελή
Συνθέτρια, υποψήφια διδάκτωρ Μουσικολογίας
Εθνικού και Καποδιστριακού Πανεπιστημίου Αθηνών
