Ιππείς του Αριστοφάνη, ΕΘΝΙΚΟ ΘΕΑΤΡΟ

Από τις έντεκα σωζόμενες κωμωδίες του Αριστοφάνη, οι Ιππείς είναι ίσως η πιο έκτυπα «πολιτική» ως προς την σύγχρονη ιστορική αναφορά και το εν γένει περιεχόμενο του κωμικού μύθου που εστιάζεται στην αθηναϊκή πολιτική σκηνή. Σ᾽ αυτήν ο κωμωδιογράφος καταγγέλλει τον λαϊκισμό και τη δημαγωγία, στοχοποιώντας τον πλέον διαβόητο δημοκόπο της εποχής, Κλέωνα. Ο πολιτικός –που μετά το θάνατο του Περικλή και την περήφανη νίκη των Αθηναίων στην Πύλο επί των Λακεδαιμονίων (425π.Χ.), κατέστη πρωταγωνιστής της δημόσιας πολιτικής σκηνής– παρουσιάζεται ως ο νέος ευνοούμενος υπηρέτης του Δήμου –προσωποποίηση της Αθηναϊκής πολιτείας (πολιτεύματος)– με το όνομα Παφλαγόνας.

Το έργο ξεκινάει με τους δύο παλαιότερους υπηρέτες του Δήμου –πολλοί αναγνωρίζουν πίσω από τους χαρακτήρες τούς γνωστούς πολιτικούς και στρατηγούς της εποχής, Δημοσθένη και Νικία– να θρηνούν για την κακομεταχείρισή τους από τον βίαιο και πονηρό επιστάτη τους, τον δερματέμπορα Παφλαγόνα. Για να παρηγορηθούν από τα βάσανά τους, μεθούν και κλέβουν από τον κοιμισμένο Παφλαγόνα τους χρησμούς που φύλαγε με ιδιαίτερη ευλάβεια. Οι χρησμοί αποκαλύπτουν πως ένας αλλαντοπώλης, πολύ χειρότερος από τον Παφλαγόνα, θα τον εκτοπίσει και θα γίνει εκείνος αποδέκτης των προνομίων και της εύνοιας του Δήμου.

Πράγματι, ένας πλανόδιος αλλαντοπώλης, άξεστος και αγράμματος, που εμφανίζεται μπροστά τους, είναι ο άνθρωπος που αναφέρει ο χρησμός. Η πονηριά, η καπατσοσύνη, το αγοραίο και χυδαίο ήθος, θεωρούνται σημαντικά προσόντα για την πολιτική ανέλιξή του. Άλλωστε, σύμφωνα με τους δύο δούλους, η τέχνη του αλλαντοποιού και του πολιτικού είναι παρεμφερείς, καθώς και οι δύο προϋποθέτουν ανακατέματα και «μαγειρέματα». Έτσι, ο σαστισμένος αλλαντοπώλης, με την υποστήριξη των Ιππέων (εκπροσώπων της ανώτερης κοινωνικά και οικονομικά τάξης) που αποτελούν το Χορό της κωμωδίας, πείθεται πως είναι γραφτό του να αντιμετωπίσει και να νικήσει τον τρομερό Παφλαγόνα, ώστε να γίνει ο πρωθυπουργός (πρώτος υπηρέτης) της πόλης. Μετά από μια σειρά δοκιμασιών, οι δύο αντίπαλοι αντιμετωπίζουν ο ένας τον άλλον σε αγώνα κολακείας, χρησμών και μονομαχία μαγειρικής, με κριτή τον ίδιο τον Δήμο. Ο αλλαντοπώλης θριαμβεύει σε όλες τις φάσεις, κατακτά τα προνόμια του ηττημένου Παφλαγόνα και προκαλεί τη θαυματουργική αναγέννησή του Δήμου, ο οποίος ανακτά το παλαιό και χαμένο μεγαλείο που είχε κατά την ένδοξη εποχή των περσικών πολέμων.

Σε μια εποχή που ο Κλέωνας βρισκόταν στο απόγειο της δημοτικότητάς του, ο Αριστοφάνης εξαπολύει αμείλικτη επίθεση εναντίον του, σατιρίζοντας τα νέα πολιτικά ήθη και τη διαφθορά που χαρακτηρίζει τη σχέση των δημοκρατικών θεσμών και των πολιτειακών οργάνων (Βουλή, Εκκλησία του Δήμου, δικαστήρια) με τους πολιτικούς ταγούς, που προσπαθούν να εξασφαλίσουν την δημοτικότητα και λαϊκή εύνοια με κολακείες και απάτες, αποβλέποντας προ πάντων στο προσωπικό τους συμφέρον και όχι στο κοινό καλό.

Οι Ιππείς παρουσιάστηκαν στα Λήναια το 424 π.Χ. και κέρδισαν το πρώτο βραβείο. Ήταν η πρώτη φορά που ο Αριστοφάνης σκηνοθέτησε ο ίδιος το έργο του.

Στο Εθνικό Θέατρο, οι Ιππείς παρουσιάστηκαν το 1968 και το 1976 σε σκηνοθεσία Αλέξη Σολομού, και το 1991 σε σκηνοθεσία Κώστα Μπάκα.

Σημείωμα σκηνοθέτη

Ευγενείς ή οπαδοί;  Εισβολείς ή τουρίστες; Θύματα ή θύτες; Οι Ιππείς αποτελούν ένα αίνιγμα, αλλά είναι ένα έργο πιο επίκαιρο από ποτέ, τώρα στην εποχή της μετα-αλήθειας, των πλαστών ειδήσεων, της εικονικής πραγματικότητας.

Ο ποιητής δεν στήνει μία κωμωδία μόνο για την εποχή του, αλλά παραδίδει μια συνομωσία ήδη εφαρμοσμένη στο μέλλον. Πλήθος από δημαγωγούς  πολιτικούς, μια αποπροσανατολισμένη δημοκρατία, αδιαφορία για το όφελος του Δήμου, συκοφαντία, φτώχεια, ένας πόλεμος που δεν έλεγε να τελειώσει, ο φόβος για ένα νέο ξέσπασμα της επιδημίας που άφησε πίσω της χιλιάδες νεκρούς, συγκροτούν το σκηνικό δράσης του έργου. 

Βαμμένοι με τα χρώματα του πολέμου, οι Ιππείς συνωμοτούν με τον Αριστοφάνη για να ρίξουν την εξουσία σε μια πόλη φοβισμένη και παρηκμασμένη. Στη μάχη ανάμεσα στον πιο παλιό τοξικό πολιτικό και τον επόμενο ανάλογό του, ο Αριστοφάνης προβάλλει την ανθρωπιά ως απαραίτητο στοιχείο για την εξουσία, χρησιμοποιεί όμως τα ίδια ακραία όπλα για να την κατακτήσει!

Κωνσταντίνος Ρήγος